ગણનાકૃત કટાક્ષ અને સંઘર્ષની ક્રૂરતા

યુદ્ધ ક્ષેત્રોમાં લૈંગિક હિંસા માત્ર દુઃખદ સાઇડ ઇફેક્ટ નથી પરંતુ એક વ્યૂહબદ્ધ યોજના છે જે સમુદાયોને ડરાવવાની, સામાજિક બંધનો તોડવાની અને લશ્કરી હેતુઓ મેળવવાની તકનીક તરીકે ઉપયોગ થાય છે. ૧૯૯૦ના દાયકામાં બોસનિયાની સંઘર્ષ એ આ ક્રૂરતાનું દ્રષ્ટાંત છે. અંદાજિત ૫૦,૦૦૦ મહિલાઓએ જાતીય સફાઈ અભિયાન દરમિયાન વ્યવસ્થિત દુરાચાર સહન કર્યો હતો. સર્બિયન સેનાઓએ વિશેષ જાતીય દુર્વ્યવહાર શિબિર બનાવ્યાં, જ્યાં મહિલાઓને કેદ કરીને માસોની લાઈગતી દુરાચાર કરવામાં આવતો. આ કોઈ અવ્યવસ્થિત હિંસા નહીં પરંતુ સજીવ રીતે આયોજન કરેલું અભિયાન હતું જેમાં લશ્કરી હેતુ સ્પષ્ટ હતા.ડૉ. અમીના હડઝિક, જેઓ ઈન્ટરનેશનલ ક્રિમિનલ ટ્રાઇબ્યૂનલ માટે સાક્ષીઓ સંઘટિત કરી, જણાવે છે કે આ સુવિધાઓ વિશિષ્ટ રીતે માનસિક અને શારીરિક વિનાશ વધારવા માટે રચાયેલ હતી. હેતુ સ્પષ્ટ હતું, લક્ષિત લૈંગિક હિંસા દ્વારા આખા જાતિઓને ડરાવવું અને તોડવું.આ ગુનાઓના બરાબર છતાં જવાબદારી ખૂબ જ ઓછી છે. માત્ર ૬૦ આરોપીઓ પર બોસનિયાની યુદ્ધ દરમિયાન લૈંગિક હિંસા માટે દોષારોપણ કરવામાં આવ્યું. આ ઘટાડેલી કાર્યવાહી બતાવે છે કે આ ઘટનાઓ સામે સામનો કરવો કેટલો મુશ્કેલ છે. આ ગુનાઓ તથાકથિત ન હતા પરંતુ આ રીતે સામાજિક ત્રાસ અને ડરથી નિયંત્રણ માટે હથિયારરૂપ બન્યાં.

પુનરાવર્તિત કાળજું અને ક્રૂર હકીકતો

આ ભયંકર કથન અનેક ખંડો અને દાયકાઓમાં ફરીથી સર્જાય છે. ૧૯૯૪ ના રુઆન્ડન જનસંહાર એ બીજી ભયાનક ઘટના છે, જ્યાં લગભગ ૫ લાખ મહિલાઓએ આ વ્યવસ્થિત દુરાચારથી બચાવ કર્યો. આરોપીઓએ માનવ ઈમ્યુનોડેફિસિયન્સી વાયરસ (HIV) સાથે સંક્રમિત કરવાની વ્યૂહરચના બનાવી હતી જે તકલીફને અને લાંબા ગાળાની નુકશાનને વધારે છે. ૨૦૨૩માં રુઆન્ડન સ્વાસ્થ્ય મંત્રાલયે જણાવ્યું કે ૬૭% જીવિત બચેલા લોકોએ HIV સંક્રમણ પામ્યો છે.આંતરરાષ્ટ્રીય ન્યાયિક જવાબદારી આ ભયાનક ઘટનાને કારણે ખૂબ જ ઓછા છે. રુઆન્ડન માટેના આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિમિનલ ટ્રાઇબ્યૂલએ ૯૩ કેસોની કાર્યવાહી કરી હતી જ્યારે જીવિત બચેલા હજારો હતા.આજ પણ સુદાનના ડારફુર સંઘર્ષ એ વારસો ચાલુ રાખે છે. રેપિડ સપોર્ટ ફોર્સિસ મિલિશિયા જૂના જાનજાવીદ વ્યૂહોને પુનરાવર્તન કરે છે, લૈંગિક હિંસાને યુદ્ધનો હથિયાર બનાવે છે. એક આધુનિક દ્રષ્ટિકોણે, ટેલિગ્રામ પર હુમલાઓની લાઈવસ્ટ્રીમિંગ થાય છે, જે ડિજિટલ પ્લેટફોર્મનો ઉપયોગ માનસિક આતંક વધારવા માટે થાય છે.નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા ડૉ. ડેનિસ મુકવે, જે ડેમોક્રેટિક રિપબ્લિક ઓફ કongoથી હજારો જીવિત બચેલા લોકોનું સારવાર કરતા હોય છે, કહેછે, “રેપ ગોળીઓ કરતા સસ્તુ અને પ્રચાર કરતા વધારે અસરકારક છે. તે પેઢીઓને તોડી નાખે છે અને કોઈ ગોળી નહીં વાળતાં આખા સમુદાયો નાશ કરે છે.”

વસ્તી વટાવટ અને વિનાશના હેતુઓ

યુદ્ધકાળની લૈંગિક હિંસાના વ્યૂહાત્મક હેતુ પરિસ્થિતિ મુજબ જુદા જુદા હોય છે, પરંતુ એક જ ભયાનક પેટર્ન અનુસરે છે. બોસનિયામાં, શિબિરોમાં મહિલાઓને જોબન કરતાં દોષિતોના DNA સાથે ગર્ભવતી કરવા માટે શારીરિક અને જાતીય દબાણ કરવામાં આવ્યું, જે પછી “ગુતકા દ્વારા જાતીય સફાઈ” તરીકે ઓળખાયું. આ વૈજ્ઞાનિક અને જાતીય વંશવિનાશ માટેનું genocidal હેતુ હતું.પૂર્વી કongoમાં આ આર્થિક હેતુ ધરાવે છે. સશસ્ત્ર જૂથ ખનિજ સમૃદ્ધ પ્રદેશોને ખાલી કરવા માટે મોટાપાયે દુરાચાર કરે છે જેથી મૂલ્યવાન ખનિજનો અનિયમિત શોષણ કરી શકે. ૨૦૨૪માં સંયુક્ત રાષ્ટ્રોની એક અહેવાલમાં ૨૭ ખનન સ્થળો ઓળખાયા જ્યાં લૈંગિક હિંસામાં વધારાનો સીધો સંબંધ પ્રદેશ પર નિયંત્રણ બદલાવ સાથે હતો.સાંસ્કૃતિક વિનાશ પણ તત્સમ છે. ISIS દ્વારા યઝીદી પર થયેલો genocidal અભિયાનમાં પ્રાચીન ફર્ટિલિટી મંદિર નાશ કરવામાં આવ્યા હતા, જે શારીરિક હિંસા સાથે આધ્યાત્મિક અને સાંસ્કૃતિક ઓળખને પણ લક્ષ્ય બનાવી રહ્યું હતું. યઝીદી જીવિત બચેલી અને સક્રિયાદિકારી નાદિયા મુરાદ કહે છે કે ISIS એ સમજી લીધું હતું કે મહિલાઓના શરીર અને પવિત્ર સ્થળો બંને પર હુમલો કરવો એ એક ભયાનક રીત છે ભૂતકાળ અને ભાવિ વારસાને હટાવવા માટે. આ વિહિત વિનાશ સમગ્ર સમુદાયોનો સંસ્કૃતિક સ્મૃતિ અને ઓળખને સમાપ્ત કરવાનો પ્રયાસ છે.

સંસ્થાકીય ઉપેક્ષા અને દંડમુક્તતાનું માળખું

યુદ્ધ દરમિયાન લૈંગિક હિંસાને વૈશ્વિક શાંતિ માટે ખતરો ગણતાં ૨૦૦૮ની યુનાઇટેડ નેશન્સ સિક્યુરિટી કાઉન્સિલના રિઝોલ્યુશન 1820 છતાં, આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિસાદ અયોગ્ય અને અનિયમિત રહ્યો છે. યુનાઇટેડ નેશન્સ પીસકિપિંગ મિશન, જે નબળા નાગરિકોની સુરક્ષા માટે છે, વારંવાર નિષ્ફળ રહ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે, સેન્ટ્રલ આફ્રિકન રિપબ્લિક અને દક્ષિણ સુદાનમાં પીસકિપર્સની બેઝ નજીક મીલિશિયાઓએ મહિલાઓ પર હુમલો કર્યા, પરંતુ પીસકિપર્સએ કોઈ હસ્તક્ષેપ ન કર્યો.દક્ષિણ સુદાની હ્યુમન રાઇટ્સ વકીલ જેમ્સ લૂઆલ કહે છે કે બેંટિયૂમાં પીસકિપર્સ અક્ષરશઃ ૧ કિમી ની અંદર મહિલાઓ પર હુમલો થતો જોતા પણ નિષ્ઠુર રહ્યા. જીવિત બચેલા લોકો સુરક્ષા માટે જ્યારે આશ્રય માંગે ત્યારે ‘સાક્ષ્યનો અભાવ’ આ બહાનાથી ન્યાય ન મળવાનું કહેવાય છે.જુરિસ્ડિક્શનલ ઇમ્યુનિટી એગ્રીમેન્ટ્સ પીસકિપર્સને મુક્ત કરે છે. ૨૦૨૦ થી ૧૩૮ ફરિયાદોમાંથી કોઈ પણ કેસમાં કાર્યવાહી થઈ નથી. આ દંડમુક્તતા કુદરતી રીતે આરોપીઓને હિંસા કરવા માટે પ્રોત્સાહિત કરે છે.આંતરરાષ્ટ્રીય ફોજદારી અદાલત, જે ખાસ યુદ્ધકાળની લૈંગિક હિંસા માટે બનાવાયેલી છે, તેની બજેટનું માત્ર ૪% કેસ તપાસ માટે ફાળવે છે. ફાતુ બન્સૌડા, પૂર્વ ICC પ્રોસિક્યુટર, કહે છે કે આ કેસોમાં વિશેષ પ્રશિક્ષિત તપાસકર્તાઓ અને સંવેદનશીલ ઈન્ટરવ્યુ માટે જરૂરી સાધનોની જરૂર હોય છે, જે અપ્રત્યક્ષ રૂપે અપૂર્ણ છે. તેથી લૈંગિક હિંસાના માત્ર ૫% કરતાં ઓછા કેસોમાં દોષારોપણ થાય છે.બધીમાં વધારે ચિંતા માટેનું કારણ એ છે કે માત્ર ૧૨% કેસોમાં જ આકમંડાની જવાબદારી તપાસ થાય છે. જેથી સુદાનના જનરલ મોહમદ હમદાન ડાગાલો જેવા ઉચ્ચસ્તરીય નેતાઓ જવાબદારીથી બચી જાય છે અને નાની પાતળી સેનાના અધિકારીઓને જ ક્યારેક કેસનો સામનો કરવો પડે છે.

જીવિત બચેલા લોકોની એકતા અને વ્યવસ્થાત્મક અવરોધો

આ ન્યાયની ખાધમાં, જીવિત બચેલા લોકોના નેટવર્ક્સ રિપેરેશન અને ન્યાય માટે અગત્યના પ્રવર્તકો બની રહ્યા છે. મુકવે ફાઉન્ડેશન અને ગ્લોબલ સર્વાઇવર્સ નેટવર્ક SEMA જેવી સંસ્થાઓ સમગ્ર સેવા, આરોગ્ય, આર્થિક સક્ષમતા અને માનસિક આધાર પૂરો પાડવાની સાથે લાંબા ગાળાની જવાબદારી માટે પ્રયત્નશીલ છે. આ પ્રવૃત્તિએ ૨૦૨૪માં નાઇજેરિયામાં મહત્ત્વપૂર્ણ સફળતા હાંસલ કરી, જ્યાં બોકો હારામથી બચેલી મહિલાઓને જમીનના અધિકાર મળ્યાં અને આર્થિક સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત થઈ.સાથે સાથે, જીવિત બચેલા નેટવર્ક્સ કંપનીઓની સહભાગિતાને બહાર લાવે છે. ટેક્નોલોજી કંપની પેલેન્ટિર વિરુદ્ધ વધતી નિંદા મ્યાનમારની સેનાને તેમની ફેશિયલ રિકગ્નિશન ટેક્નોલોજી વેચવામાં આવી છે તે કારણે છે, જે રોહિંગ્યા મહિલાઓને ટાર્ગેટ કરવાના દુરાચાર માટે ઉપયોગમાં લેવામાં આવી હતી.એક્સોનમોબિલના ઓઇલ ફીલ્ડ્સ દક્ષિણ સુદાનમાં લૈંગિક હિંસાના હોટસ્પોટ તરીકે ઓળખાય છે. સ્થાનિક સક્રિયાધિકારી ન્યાચાંગુઓથ રેમ્બાંગ આર્થિક લાભોને મહિલાઓની સુરક્ષા કરતાં પ્રાથમિકતા આપવાનું કટુ નિંદે કરે છે.

ન્યાયિક જોખમો અને ન્યાયની કઠિન મુસાફરી

આંતરરાષ્ટ્રીય ન્યાય પ્રણાળી યુદ્ધકાળની લૈંગિક હિંસાના જવાબમાં પ્રભાવશાળી જવાબદારી કરતા નાટકીય પ્રદર્શન જેવી લાગે છે. ICCમાં કેસોનું ટ્રાયલ એક-એક કરીને $2.3 મિલિયન ખર્ચ થાય છે અને તેની તુલનામાં ૫% કરતાં ઓછા દોષી ઠરાવાય છે.સાક્ષી એકત્રિત કરવી બહુજ મુશ્કેલ છે. યુક્રેનિયન પ્રોસિક્યુટર ઇરીના વેનેદિક્તોવા જણાવે છે કે રશિયન સેનાએ ગર્ભપાત આદેશ જારી કર્યા છે જેથી લૈંગિક હિંસાથી થયેલા ગર્ભોને છુપાવી શકાય. હેગની ફોરેન્સિક લેબોરેટરીમાં ૩ વર્ષથી વધુ બેકલોગ છે જે સિરિયા અને મ્યાનમાર જેવા ઝોનના કેસોનું નિરિક્ષણ વિલંબાવે છે.કાયદાકીય માપદંડ જેમ કે “વિસ્તૃત અને વ્યવસ્થિત હુમલાનો ભાગ હોવો” સાબિત કરવો એક ઊંચો બાર છે, જેને વિરુદ્ધ પક્ષ લાભ માટે ઉપયોગ કરે છે. સાક્ષી ધમકીઓ સતત થાય છે. કongo અને કોસોવોમાં સાક્ષીઓને ધમકાવ્યા અને માર્યા ગયા. ICCના પૂર્વ તપાસકર્તા કહે છે કે ઉત્તર કિવુમાં ત્રણ મુખ્ય સાક્ષીનું હત્યાની ઘટના સામે કેસ ઠપ થઈ ગયો.રાષ્ટ્રીય અદાલતો ક્યારેક મદદ નહી કરે. સેના કોર્ટ્સ પોતાની જ રક્ષા કરે છે અને નાગરિક અદાલતો સેનાની અધિકૃતિ નથી. સાંસ્કૃતિક પૂર્વગ્રહો યથાવત છે. કongoની વકીલ જસ્ટિન મસિકા બિહંબા કહે છે કે ન્યાયાધીશો મહિલાઓના કપડાં અને લૈંગિક ઇતિહાસ અંગે પ્રશ્ન કરે છે જે લૂંટપાટના ભોગ બનનારા સામે કદી પૂછાતા નથી, જે જીવિત બચેલા લોકોના માનસિક ઘાવ વધારતા હોય છે. આંતરરાષ્ટ્રીય અદાલતો પુરુષપ્રધાની છે અને માનસિક ઘાવથી સંવેદનશીલ પ્રક્રિયાઓને અવગણતા હોય છે.

ઉપચાર અને માનવતાવાદી દૃષ્ટિકોણ

આ અંધકારમય દૃશ્યપટ પર જીવિત બચેલા કેન્દ્રિત ન્યાયના નવનવીન મોડેલો આશાની કિરણ છે. યુક્રેન એ ત્વરિત ચિકિત્સા, માનસિક આરોગ્ય અને ફોરેન્સિક સાક્ષી એકઠી કરવાની સુવિધાઓ સાથે સમગ્ર મોડેલ વિકસાવ્યો છે. ડૉ. ઓલેના કોવાલેંકો કહે છે કે જીવિત બચેલા ક્યારેય દબાણ હેઠળ ફરિયાદ દાખલ નથી કરતા અને જ્યારે તૈયાર હોય ત્યારે જ ન્યાય માટે આગળ વધે છે. આ મોડેલ દ્વારા યુદ્ધકાળની લૈંગિક હિંસાના ૭૩% કેસોની ડિજિટલ દસ્તાવેજીકરણ થઇ રહી છે.ટેકનોલોજી પણ કોર્ટમાં જીવિત બચેલા સુરક્ષિત રાખે છે. યુક્રેનના વર્ચ્યુ પ્લેટફોર્મમાં અવાજ વિકાર અને અવતાર સાક્ષી દ્વારા કેસમાં જીવિત બચેલા સુરક્ષિત રહે છે, retraumatization ઘટાડે છે. ખરસોનની એક જીવિત બચેલી આ પ્રણાલીનો ઉપયોગ કરી શક્તિશાળી અનુભવ વ્યક્ત કરી છે.સીરિયન સક્રિયાધિકારીઓ બ્લોકચેઇન ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ કરી Ethereum નેટવર્ક પર લૈંગિક હિંસાના દસ્તાવેજ સમયમૂદ્રિત કરે છે જે રેગીમ દખલથી સુરક્ષિત છે. કોલંબિયાનો વિશેષ શાંતિ ક્ષેત્ર ન્યાય મોડેલમાં દોષિતો માટે માફી અને રિપેરેશન વધારે મહત્વપૂર્ણ છે. દોષિતો પૂરી પાડે તો સજા હળવી થાય અથવા છૂટ આપવામાં આવે. ૨૦૨૩ના કોલંબિયાના કાયદા હેઠળ ૧૨૦૦થી વધુ મહિલા જીવિત બચેલાઓએ જમીન મળી અને આથી ગરીબીમાં ૪૦% ઘટાડો થયો.સાંસ્કૃતિક પુનઃસ્થાપન પણ મહત્વનું છે. ઈરાકમાં યઝીદી મહિલાઓ ISIS દ્વારા તોડેલા મંદિરો પુનઃબાંધે છે. જર્મનીના મેમોરી પ્રોજેક્ટ્સ યઝીદી કલાકારો દ્વારા દિવાલ ચિત્રો ફંડ કરે છે. યઝીદી કલાકાર અને જીવિત બચેલી હાનાન ઈબ્રાહિમ કહે છે કે આ કલાનું સર્જન તેમની વાર્તાઓ જીવંત રાખવાની લડાઈ છે.

કંપનીઓ અને રાષ્ટ્રીય સહભાગિતાઓ: હિંસાના સહયોગીઓ

પૃષ્ઠભૂમિમાં, બહુરાષ્ટ્રીય કંપનીઓ અને રાષ્ટ્રીય સત્તાઓ યુદ્ધસ્થીતિ લૈંગિક હિંસા ચાલુ રાખવામાં સહયોગ આપે છે. પેલેન્ટિરનું મ્યાનમાર સેનાને ફેશિયલ રિકગ્નિશન ટેક્નોલોજી વેચવું એ એક આદર્ષ ઉદાહરણ છે.આ કંપનીએ રેગીમના બૃહદ માનવાધિકાર ઉલ્લંઘનો જાણીતા હોવા છતાં કરાર ચાલુ રાખ્યો, જે કંપની જવાબદારી વિશે ગંભીર પ્રશ્નો ઊભા કરે છે.એક્સોનમોબિલ અને ખનન કંપનીઓ અસ્થિર પ્રદેશોમાં સ્થાનિક મીલિશિયાઓ સાથે સુરક્ષા માટે કરાર કરે છે, જેનાથી જાતીય હિંસા વધે છે.રાષ્ટ્રોએ દંડમુક્તિ માટે છૂટકાયદા, પીસકિપર્સ માટે ઇમ્યુનિટી અને રાજકીય સહયોગ આપીને આરોપીઓને બચાવ્યા છે. સુદાને રેપિડ સપોર્ટ ફોર્સિસના વડા જનરલ મોહમદ હમદાન ડાગાલો રાજકીય રીતે અછૂતા છે, જયારે તેમના કમાન્ડ હેઠળની લૈંગિક હિંસાની ઘટનાઓ નોંધાઈ છે.

અંતિમ ચિંતન: કાર્યવાહી માટે આવાહન

યુદ્ધકાળની લૈંગિક હિંસા એ એક જીવંત, બહુપ્રતિમ વ્યૂહરચના છે, જેના ભયાનક શારીરિક, માનસિક, વસ્તી, સાંસ્કૃતિક અને આર્થિક પરિણામો છે. આંતરરાષ્ટ્રીય કાયદા અને સંસ્થાઓ હોવા છતાં, વ્યવસ્થાત્મક નિષ્ફળતા, સંસાધનોનો અભાવ, રાજકીય હસ્તક્ષેપ અને સાંસ્કૃતિક પૂર્વગ્રહોના કારણે આરોપીઓને બરાબર સજા મળતી નથી. જીવિત બચેલા લોકો માત્ર હિંસાનો ઘાવ જ નહીં પરંતુ સંસ્થાકીય અવગણના અને સામાજિક નિંદાનો સામનો કરે છે.પરંતુ જીવિત બચેલા લોકોની લવચીકતા અને સક્રિયતા ન્યાયની દિશામાં પરિવર્તન લાવી રહી છે. તળસ્થરીય સંગઠન, જીવિત બચેલા દ્વારા આયોજિત રિપેરેશન, નવનવીન કાનૂની ટેક્નોલોજી

અને વૈશ્વિક સમૂહો દ્વારા દબાણ તે ન્યાય માટે આશા પૂરી પાડે છે.આ લેખ દ્વારા વિભાવના થાય છે કે યુદ્ધકાળની લૈંગિક હિંસા સામેનો યૌદ્ધિક સંઘર્ષ હવે એક માનવતાવાદી, સામાજિક અને રાજકીય સંઘર્ષમાં પરિવર્તિત થયો છે, જે દંડમુક્તિ અને અવગણનાને ટક્કર આપીને જીવિત બચેલા માટે સાચો ન્યાય લાવી શકે.

કી ટેકઅવે (બુલેટ પોઈન્ટ્સ)

• યુદ્ધ સમય દરમિયાન જાતીય હિંસા એક રચિત હથિયાર છે જે શારીરિક, આબાદી, આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક હેતુઓ ધરાવે છે.

• યુનાઇટેડ નેશન્સ અને આંતરરાષ્ટ્રીય ફોજદારી અદાલત (ICC) સહિતના આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓ પૂરતા સંસાધનો અને રાજકીય અવરોધોને કારણે 5% કરતા ઓછા કેસોમાં જ આરોપીઓને દંડિત કરે છે.

• સર્વાઇવર નેટવર્ક અને ન્યાયના નવનિર્મિત મોડેલો જેમ કે મલમપૂરક, આરોગ્ય સેવા અને સાંસ્કૃતિક પુનઃસ્થાપનને જોડીને આશાજનક વિકલ્પો પ્રદાન કરે છે.

• કોર્પોરેટ સામેલગી અને રાજ્યની ઇમ્યુનિટી જવાબદારીને ઓજારો અને હિંસા ચાલુ રાખે છે.

• ટેક્નોલોજીકલ નવીનતા, દબાણ આધારિત સંભાળ અને પુનઃસ્થાપન ન્યાયથી સર્વાઇવરોના પરિણામોમાં સુધારો અને પુરાવા એકત્રિત કરવામાં મદદ મળી શકે છે.